AKCENT WYRAZOWY
Istotnym
elementem języka nowogreckiego jest akcent wyrazowy, czyli wyróżnienie za pomocą
środków fonetycznych określonych sylab w obrębie wyrazu. Prawidłowe
zaakcentowanie słowa, zarówno w mowie, jak i piśmie, pozwala na zrozumienie
jego sensu, zwłaszcza, iż nowa greka bogata jest w wyrazy wyglądające na
pierwszy rzut oka tak samo. Odróżnia je od siebie ich brzmienie i znak akcentu.
Akcent w języku nowogreckim charakteryzuje się:
a) dynamiką, co oznacza, iż sylaba akcentowana wypowiadana jest z większą intensywnością;
b) zasadą trzech sylab: akcent wszystkich greckich słów przypada zawsze na jedną z trzech ostatnich sylab;
c) ruchomością: może zmieniać swoje położenie w różnych formach danego wyrazu, np. ο άνθρωπος (człowiek), ale του ανθρώπου (człowieka);
d) funkcją różnicującą – różnicuje wyrazy składające się z takiego samego ciągu liter, ale mające inne znaczenie, np.
άλλα (inne, pozostałe) i αλλά (ale)
πότε (kiedy) i ποτέ (nigdy)
W zależności, w której sylabie występuje akcent, wyróżniamy:
a) akcent oksytoniczny – w ostatniej sylabie;
b) paroksytoniczny – w przedostatniej sylabie;
c) proparoksytoniczny – w trzeciej sylabie od końca.
W języku nowogreckim akcent posiadają wszystkie wyrazy składające się z dwóch lub więcej sylab.
Jednosylabowce generalnie nie podlegają akcentowaniu, chyba, że zachodzi prawdopodobieństwo pomylenia sensu między wyrazami, a najczęściej zaimkami lub spójnikami. Sytuacje, gdy słowo o jednej sylabie wzbogacone jest o akcent, są następujące:
1. gdy chcemy zróżnicować zaimek osobowy od dzierżawczego, by uniknąć utracenia sensu wypowiedzi:
η δασκάλα μού είπε (nauczycielka powiedziała mi) „mi” – zaimek osobowy
η δασκάλα μου είπε (moja nauczycielka powiedziała) „moja” – zaimek dzierżawczy
Jeśli jednak nie istnieje prawdopodobieństwo omylnego zrozumienia wypowiedzi, żaden z zaimków nie podlega
akcentowaniu:
πες μου! (powiedz mi!)
2. gdy rozmówca chce podkreślić wagę (znaczenie) słowa jednosylabowego, nieposiadającego normalnie akcentu:
Έχεις μόνο μία μητέρα, άλλα δεν έχεις μια μόνο θεία. (Masz tylko jedną matkę, ale nie masz jednej tylko ciotki.)
3. w przypadku spójników πώς (jak) i πού (gdzie), gdy rozpoczynają pytanie, zdziwienie, wykrzyknienie:
Πού πας; (Gdzie idziesz?)
Πώς σε λένε; (Jak się nazywasz?)
Πώς άλλαξες, φίλε μου! (Jak żeś się zmienił, przyjacielu mój!)
Powyższe spójniki nie posiadają akcentu, gdy wprowadzają zdanie podrzędne w trybie oznajmującym i tym samym przybierają inne znaczenie (patrz: Spójniki).
4. spójnik „ή” (czy, lub) zawsze posiada akcent, by nie pomylić go z rodzajnikiem określonym rodzaju żeńskiego – η (patrz: Rodzajnik określony).
5. w przypadku uproszczenia słowa dwusylabowego do jednej sylaby (patrz: Upraszczanie wyrazów ), akcent pozostaje:
μου ΄δωσε - μου έδωσε (dał mi)
μου ΄ρθε - μου ήρθε (przyszło mi)
W nowej grece, podobnie jak w języku polskim, występują tzw. enklityki, czyli wyrazy nieakcentowane, które tworzą zestrój akcentowany ze słowem go poprzedzającym. Enklitykami w nowogreckim są zaimki - osobowe i dzierżawcze jednosylabowe: μου, σου, του, της, μας, σας, με, σε itd. (patrz: Zaimki). Wówczas wyraz poprzedzający enklitykę otrzymuje dodatkowy akcent na ostatniej sylabie, pod warunkiem, że jego pierwotny akcent przypada na trzecią sylabę od końca. Oznacza to, że enklityki tworzą zestrój akcentowy z wyrazami o co najmniej trzech sylabach:
W sytuacji, gdy po trzysylabowcu występują dwa zaimki – dwie enklityki, akcent przypada na pierwszy z nich (nie występuje jako drugi w wyrazie głównym):
Jak zapisujemy akcent?
Znakiem graficznym akcentu w języku greckim jest „ ΄ ” (nie mylić z apostrofem „ ‘ ” (patrz: Uproszczanie wyrazów). Występuje on zawsze nad samogłoską, nigdy nad spółgłoską. Jeśli akcent przypada na pierwszą sylabę wyrazu, którą jest samogłoska pisana wielką literą (w przypadku nazw własnych lub rozpoczynania zdania), zapis graficzny akcentu znajduje się przed nią, np. Άννα (Anna). W sytuacji, gdy wyraz pisany jest wielkimi literami, znak akcentu nie ma odzwierciedlenia graficznego.
W przypadku, gdy akcent pada na dwuznak, np. αι, οι lub połączenie αυ, ευ, znak graficzny znajduje się zawsze nad drugą samogłoską.
Znak akcentu wykorzystywany jest również przy liczbowym zapisie godziny, by zaznaczyć, która z wielkości określa minuty: 17.30΄ oraz przy literach lub zestawach literach, odpowiadających określonym liczbom w języku greckim: Ε΄ (5), κα΄ (21).
Akcent w języku nowogreckim charakteryzuje się:
a) dynamiką, co oznacza, iż sylaba akcentowana wypowiadana jest z większą intensywnością;
b) zasadą trzech sylab: akcent wszystkich greckich słów przypada zawsze na jedną z trzech ostatnich sylab;
c) ruchomością: może zmieniać swoje położenie w różnych formach danego wyrazu, np. ο άνθρωπος (człowiek), ale του ανθρώπου (człowieka);
d) funkcją różnicującą – różnicuje wyrazy składające się z takiego samego ciągu liter, ale mające inne znaczenie, np.
άλλα (inne, pozostałe) i αλλά (ale)
πότε (kiedy) i ποτέ (nigdy)
W zależności, w której sylabie występuje akcent, wyróżniamy:
a) akcent oksytoniczny – w ostatniej sylabie;
b) paroksytoniczny – w przedostatniej sylabie;
c) proparoksytoniczny – w trzeciej sylabie od końca.
W języku nowogreckim akcent posiadają wszystkie wyrazy składające się z dwóch lub więcej sylab.
Jednosylabowce generalnie nie podlegają akcentowaniu, chyba, że zachodzi prawdopodobieństwo pomylenia sensu między wyrazami, a najczęściej zaimkami lub spójnikami. Sytuacje, gdy słowo o jednej sylabie wzbogacone jest o akcent, są następujące:
1. gdy chcemy zróżnicować zaimek osobowy od dzierżawczego, by uniknąć utracenia sensu wypowiedzi:
η δασκάλα μού είπε (nauczycielka powiedziała mi) „mi” – zaimek osobowy
η δασκάλα μου είπε (moja nauczycielka powiedziała) „moja” – zaimek dzierżawczy
Jeśli jednak nie istnieje prawdopodobieństwo omylnego zrozumienia wypowiedzi, żaden z zaimków nie podlega
akcentowaniu:
πες μου! (powiedz mi!)
2. gdy rozmówca chce podkreślić wagę (znaczenie) słowa jednosylabowego, nieposiadającego normalnie akcentu:
Έχεις μόνο μία μητέρα, άλλα δεν έχεις μια μόνο θεία. (Masz tylko jedną matkę, ale nie masz jednej tylko ciotki.)
3. w przypadku spójników πώς (jak) i πού (gdzie), gdy rozpoczynają pytanie, zdziwienie, wykrzyknienie:
Πού πας; (Gdzie idziesz?)
Πώς σε λένε; (Jak się nazywasz?)
Πώς άλλαξες, φίλε μου! (Jak żeś się zmienił, przyjacielu mój!)
Powyższe spójniki nie posiadają akcentu, gdy wprowadzają zdanie podrzędne w trybie oznajmującym i tym samym przybierają inne znaczenie (patrz: Spójniki).
4. spójnik „ή” (czy, lub) zawsze posiada akcent, by nie pomylić go z rodzajnikiem określonym rodzaju żeńskiego – η (patrz: Rodzajnik określony).
5. w przypadku uproszczenia słowa dwusylabowego do jednej sylaby (patrz: Upraszczanie wyrazów ), akcent pozostaje:
μου ΄δωσε - μου έδωσε (dał mi)
μου ΄ρθε - μου ήρθε (przyszło mi)
W nowej grece, podobnie jak w języku polskim, występują tzw. enklityki, czyli wyrazy nieakcentowane, które tworzą zestrój akcentowany ze słowem go poprzedzającym. Enklitykami w nowogreckim są zaimki - osobowe i dzierżawcze jednosylabowe: μου, σου, του, της, μας, σας, με, σε itd. (patrz: Zaimki). Wówczas wyraz poprzedzający enklitykę otrzymuje dodatkowy akcent na ostatniej sylabie, pod warunkiem, że jego pierwotny akcent przypada na trzecią sylabę od końca. Oznacza to, że enklityki tworzą zestrój akcentowy z wyrazami o co najmniej trzech sylabach:
- ο φάκελός μου (moja koperta)
- ο δάσκαλός σου (twój nauczyciel)
- άπεναντί μας (naprzeciwko nas)
W sytuacji, gdy po trzysylabowcu występują dwa zaimki – dwie enklityki, akcent przypada na pierwszy z nich (nie występuje jako drugi w wyrazie głównym):
- γράψε μού το (napisz mi to)
- πάρε τού το (weź mu to)
Jak zapisujemy akcent?
Znakiem graficznym akcentu w języku greckim jest „ ΄ ” (nie mylić z apostrofem „ ‘ ” (patrz: Uproszczanie wyrazów). Występuje on zawsze nad samogłoską, nigdy nad spółgłoską. Jeśli akcent przypada na pierwszą sylabę wyrazu, którą jest samogłoska pisana wielką literą (w przypadku nazw własnych lub rozpoczynania zdania), zapis graficzny akcentu znajduje się przed nią, np. Άννα (Anna). W sytuacji, gdy wyraz pisany jest wielkimi literami, znak akcentu nie ma odzwierciedlenia graficznego.
W przypadku, gdy akcent pada na dwuznak, np. αι, οι lub połączenie αυ, ευ, znak graficzny znajduje się zawsze nad drugą samogłoską.
Znak akcentu wykorzystywany jest również przy liczbowym zapisie godziny, by zaznaczyć, która z wielkości określa minuty: 17.30΄ oraz przy literach lub zestawach literach, odpowiadających określonym liczbom w języku greckim: Ε΄ (5), κα΄ (21).